circle of life

leefomstandigheden in de veengebieden van Nederland

 

Hendrik Boender wordt in 1822 geboren in Heerenveen. Zijn moeder, Hendrikje, is dan 20 jaar oud, naaister van beroep en ongehuwd. Drie jaar later trouwt ze met Wiltje Nauta, maar Hendrik zal hij nooit als een zoon erkennen.

Hendrik blijft dus de naam van zijn moeder dragen.

Of deze, zeker voor die tijd, valse start veel invloed op de ontwikkeling van Hendrik heeft gehad, we zullen het nooit zeker weten. Wat we wel weten is dat Hendrik een onstuimig leven leidde. Zo werd hij verschillende keren voor de rechter gebracht: voor mishandeling, voor diefstal en voor een vergrijp dat we, dankzij het onleesbare schrift van de griffier, nooit meer zullen achterhalen. Het kostte hem wel enige dagen gevangenisstraf en een boete.

Hendrik trouwde verschillende keren. De eerste keer met Jeltje de Haan. Met haar krijgt hij 7 kinderen, waaronder mijn bedovergrootmoeder, Sjoukje Boender.

Jeltje is 54 als ze in februari 1877 komt te overlijden.

In augustus van datzelfde jaar trouwt Hendrik met Elisabeth Grendel. Hendrik is dan 55 en Elisabeth 38 jaar oud. Elisabeth is nooit getrouwd geweest. Dat heeft vast te maken met dat ook zij ooit, ze was toen 25 jaar oud, ongehuwd moeder werd. Haar zoontje overleed toen hij net een maand oud was. De schandvlek was echter niet meer weg te wassen. Totdat Hendrik dus in haar leven verscheen.

Het lijkt er wel op dat Hendrik in 1877, na het overlijden van zijn eerste vrouw en de moeder van zijn kinderen, een geheel nieuwe start heeft willen maken. Hij verkoopt zijn huis met erf in Friesland voor F 150,- aan Age Spinmuis en vertrekt naar Groningen. Daar verschijnt Elisabeth in zijn leven.

Of ze gelukkig waren, ik heb geen idee. Het was in ieder geval van korte duur: in 1880 wordt Elisabeth opgenomen in een krankzinnigengesticht in 's Hertogenbosch: Reinier van Arkel. Nog geen drie jaar later komt ze aldaar te overlijden. Ze is dan 43 jaar oud.

In 1886 probeert Hendrik het nog een keer: hij trouwt op 64-jarige leeftijd met Roelfke van Dijk. Zij is dan 36 jaar oud en, het zal toch geen toeval zijn, ook ongehuwd moeder. Hendrik erkent haar dochter als zijn kind.

De cirkel lijkt hierdoor rond voor Hendrik.

Twee jaar later komt ook hij te overlijden. 

In de mensen een welbehagen...

Wat schuchter zei ze dat ze niet mee kon zingen. Ze was namelijk niet gelovig.

We hadden net "Stille nacht, heilige nacht" met elkaar gezongen, als inleiding op het kerstdiner.

Haar buurvrouw gaf te kennen ook niet gelovig te zijn, maar dat ze deze kerstliedjes heerlijk vond om mee te zingen. Ze deden haar denken aan de kerstvieringen uit haar jeugd. De vrouw reageerde niet op deze repliek, maar keek verlegen voor zich uit.

Zwijgend at ze de carpaccio, het voorgerecht.

Ik probeerde haar te bereiken en vroeg of ze al lang in dit zorgcentrum woonde. Weer keek ze verlegen en ze vertelde hier niet te wonen. Ze woonde in een flat aan de overkant van de straat. Haar hulp in de huishouding had haar overgehaald om hier mee te doen met het kerstdiner.

Wederom buitelde haar buurvrouw geruststellend over haar heen: ze was natuurlijk welkom. Iedereen mocht immers aanschuiven?

Maar de vriendelijkheid was te veel voor deze verlegen dame. Ze trok zich weer terug in haar cocon van zwijgen.

Ik liet het maar even begaan. Het leek erop dat deze vrouw niet meer zo gewend was aan aandacht en vriendelijkheid. Dat kan dan ook wel afschrikwekkend worden als het opeens over je heen wordt gestort.

Met de andere dames en heren aan de tafel waar ik zat, spraken we over van alles en nog wat. Hun herinneringen aan kerst, het werk dat ze altijd hadden gedaan, de kinderen en de plannen voor de komende kerstdagen. Zij zat stilletjes te eten, maar ze volgde het gesprek nauwlettend: ze werd verraden door haar ogen. Soms bevestigde zij dat het eten haar goed smaakte, als iemand haar dit vroeg. Vervolgens week haar blik weer af en stokte de conversatie. Uiteindelijk werd ze door de tafelgenoten genegeerd.

Tijdens het afruimen van de tafel na het hoofdgerecht, keek ze me opeens direct aan.

"Ik heb vier kinderen", begon ze, "maar ik heb al jaren geen contact meer met ze..."

Ik probeerde voorzichtig:

"Dan zullen de kerstdagen wel moeilijk voor u zijn?"

"Welnee, zij willen maar uitmaken hoe ik moet leven...daar heb ik helemaal geen zin in. Ik maak zelf wel uit wat ik doe en laat. Maar dat bevalt hun blijkbaar niet... Ik vind het wel goed zo: ik kan lekker mijn eigen gang gaan."

Het leek aan de anderen aan tafel voorbij te zijn gegaan. Ze keek eens rustig rond en pakte haar glas wijn. Ze gaf mij een vriendelijk knikje en nam een flinke slok. Ze zweeg weer.

Het dessert was overvloedig: vijf verschillende zoetigheden lagen op ons bord. Mijn tafelgenoten kozen het zoet van hun voorkeur en lieten de rest staan. De zwijgende dame at haar bord echter helemaal leeg en keek verzadigd om zich heen.

"Ik mag dit helemaal niet eten want ik heb diabetes", zei ze, terwijl ze mij toch wat uitdagend aankeek:

"Eén keer in het jaar moet het kunnen. Ze komen me na de kerst pas weer prikken, dus dan is die zoetigheid wel weer uit mijn lijf verdwenen..."

Een dame met een kop erop.

Onvoorstelbaar gelukkig

Het is een rapport van ruim 400 pagina's.

Dat gaat dus vrijwel niemand lezen.

In het rapport wordt omstandig uit de doeken gedaan dat wij in Nederland gelukkig zijn en dat we de afgelopen 25 jaar alleen maar gelukkiger zijn geworden. Dat de verschillen tussen de verschillende bevolkingsgroepen minder zijn geworden: met name ouderen, éénpersoonshuishoudens en mensen met een laag inkomen, gingen er op vooruit. Dat het aantal moorden per jaar in ons land spectaculair is verminderd met wel 46% sinds 2000. Dat wij, Nederlanders, in vergelijking met andere landen, veel vertrouwen hebben in ons parlement en optimistisch zijn over de internationale ontwikkelingen. Dat de afgelopen 25 jaar het aantal mensen (tussen de 25 en 64 jaar oud) met een laag opleidingsniveau, vrijwel is gehalveerd. Dat het aantal minderjarige verdachten gestaag blijft dalen met wel 40 % sinds 2005.

Het gaat dus goed met Nederland.

In de ochtendkranten lees ik alom verbijstering.

Hoe kan dat nou???

Ooit zag ik in een politiek debat één van onze eerste populisten deze vraag pareren.

Het betrof een gemeenteraadsverkiezing en onze politicus was die clown uit Zoetermeer. Een naargeestige clown, dat dan weer wel. Iemand die voor de camera met alle plezier een idioot dansje doet en er nog een liedje bij zingt ook. Maar die achter de schermen een koude en volstrekt gepolitiseerde agenda hanteerde met maar één doel: zetels winnen.

Nawijn.

Het is hem goed gelukt.

Hoe dan ook.

Hij betoogde dat de toegenomen onveiligheid op straat nu eindelijk eens moest worden gekeerd. Straatschoffies namen de macht op straat over en de hardwerkende burger moest zich zo langzamerhand opsluiten in zijn eigen huis.

De journalist reageerde verbaasd. Er was immers net een rapport verschenen waarin de veiligheid in Zoetermeer over een heel aantal jaren was bekeken. Hieruit bleek zonneklaar dat de stad alleen maar veiliger was geworden: de criminaliteitscijfers vertoonden over de hele linie een spectaculaire terugloop.

Hij legde het rapport demonstratief op tafel.

Nawijn aarzelde geen moment. Met een breed gebaar veegde hij het rapport weer van tafel en verklaarde dat hij niets met dit soort cijfers te maken had.

Het ging hem om die oude vrouw die hij, toevallig (!!) die ochtend nog in de supermarkt had gesproken. Zij had hem vertelt dat ze zich zo onveilig voelde, dat ze nog maar amper haar huis uit durfde te komen.

Zo dus...

We leven in het rijkste land van de wereld en weten van gekkigheid niet waar we ons geld en onze vrije tijd aan moeten besteden. We zijn het gelukkigste volk op aarde...

Maar het lijkt een beetje op het geluk van een klein kind dat een mooi cadeau heeft gekregen voor zijn verjaardag. Wee het broertje of het zusje dat probeert om ook met dat cadeau te spelen:

Mijn!!

Een kerstvertelling.

Alles werkte mee.

Buiten sneeuwde het en het park, de bomen, de straten, alles was bedekt met een dikke laag sneeuw. De nacht was echter helder, zodat het maanlicht en de miljoenen sterren aan het firmament de winterse wereld koud deden oplichten.

En dan natuurlijk het huis. Overal straalde het licht naar buiten. Voor de vele ramen, op alle verdiepingen, stonden kaarsen. Op de pilaren bij de voordeur waren kerstkransen opgehangen en de oprijlaan werd verlicht door tientalle vuurkorven. Een arreslee kwam de gasten voor rijden. Hier klonk het lichte getingel van de vele klokjes die in de tuigage van de paarden en rondom de slee waren opgehangen.

"Het lijkt wel een sprookje", verzuchtte menigeen die de trappen van het huis opliep.

Ik kan u gerust stellen: het is ook een sprookje.

In het huis holden kinderen opgetogen rond. Iedere kamer had weer een andere verrassing en overal stonden kerstbomen, volgehangen met steeds weer andere kleuren kerstballen. Het haardvuur in iedere kamer brandde en ervoor lagen veelbelovende cadeaus in het fraaiste cadeaupapier. Vanuit de keuken verspreidden de meest veelbelovende geuren zich door het hele huis.

Uit een zaal iets dieper het huis in, klonken parelende stemmen, begeleidt door violen en soms schalde het koper.

De oudere gasten liepen stilletjes door de gangen en lieten de vele indrukken op zich inwerken.

De gastheer en -vrouw liepen stralend rond en begroetten hun gasten en zorgde dat niemand iets tekort kwam. Steeds opnieuw kwamen bedienden met glazen vol exclusieve wijnen en andere dranken. Ook gingen er schalen met de meest heerlijke hapjes rond en de kinderen vonden overal snoepgoed.

Het huis vulde zich met warmte en de mensen voelden zich bevoorrecht.

Wat kan ik nog meer vertellen, zonder vervelend te worden door alle superlatieven. De maaltijd was natuurlijk ongekend: er was wild; er was vis; er waren vruchten van over de hele wereld; de sauzen vormden exquise combinaties met de vele gerechten op tafel. De wijnen waren uitzonderlijk vol van smaak.

De saamhorigheid was groot.

Met het glas geheven zong een ieder mee met het "Ere zij God" en men realiseerde zich dat er zoveel liefde in deze zaal verzameld was. Menigeen pinkte een traan uit de ooghoeken.

Maar toen de eerste gasten, diep in de vroege ochtend, het huis verlieten, troffen ze een klein meisje aan dat tegen één van de pilaren van de voordeur was aan gekropen. Ze had blote voetjes en haar kleren waren niet meer dan lompen. Het meisje was krijtwit en verstijfd.

In haar knuistjes klemde ze een paar afgebrande zwavelstokjes...

Weemoed.

We verbleven op een boerderij dat al lang geen boerenbedrijf meer huisvestte. 

De eigenaar, een Amsterdammer, had het gebouw omgebouwd naar woonhuis met ook een bed & breakfast. 

Boven de B&B woonde nog Marionne, een krasse dame van ergens in de tachtig. Marionne en wij deelden dezelfde voordeur. In het halletje hier achter bevond zich een steile trap die naar het domein van Marionne voerde. 

Ergens halverwege deze trap was een trede die schrikbarend hard kraakte.

Iedere ochtend werden wij om 06.30 uur wakker van het gekraak van de trap. Marionne kwam naar beneden. Nog geen kwartier later kraakte de trap opnieuw. Marionne sloop weer naar boven.

Marionne had geen hond.

Het was een raadsel.

De uitgang van de boerderij kwam uit op een doorgaande weg en aan de overkant lag een klein kapelletje. Het kapelletje was gewijd aan Maria die devoot de passant aankeek. In de kleine ruimte bevonden zich enkele vaasjes met verse bloemen en ook brandde er een kaars.

Dat bleek de oplossing van het raadsel: Marionne onderhield ’s ochtends de kleine kapel bij haar voor de deur.

Ik veronderstelde dat Marionne een gelovige vrouw zou zijn: ze kwam al decennialang voor dag en dauw haar bed uit om Maria af te stoffen. De eigenaar schudde heftig zijn hoofd:

“Ze komt nooit meer in de kerk.”

Hij vertelde dat hij haar er wel eens naar had gevraagd: wel haar leven lang zorgdragen voor een beeldje en nooit meer naar de kerk gaan. Marionne had vertelt dat ze geen gelovige meer was: er was geen hemel en geen hel. Waarom zou ze dan nog naar de kerk gaan?

Maar waarom dan wel iedere ochtend bloemen voor Maria brengen? Ze had hem verlegen lachend gestopt met zijn vragen:

“Nou moet je ophouden hoor…”

Achter het kapelletje lag nog een boerderij. Deze was in bedrijf. De boer had 40 koeien in zijn stal staan en dit was niet genoeg om van te leven. Hij was er noodgedwongen een tuinbedrijfje bij begonnen. Zo scharrelde hij zijn boterham bij elkaar. Hij vermoedde dat hij het nog hooguit twee jaar vol zou kunnen houden, dan zou hij de strijd moeten opgeven en de boerderij verkopen. Hij ging nog even door omwille van zijn vader: 95 jaar oud.

De boerderij was al generaties in bezit van deze familie. De oude boer liep elke dag nog de heuvel op en rond het weiland om de koeien te bekijken. Hij kende de plannen van zijn zoon en dacht er het zijne van.

Het wachten was op zijn dood en dan zou ook deze boerderij worden omgebouwd tot woon- of vakantiehuis. Marionne zou nog enkele jaren Maria verzorgen en dan zou ook de kapel langzaam vervallen.

Ondertussen kwam de pastoor op zijn fiets de weg afgereden. Het regende.

Een mooie man uit Afrika. 

Hij lachte.

Groeten uit ...

Ik zal niet overdrijven, maar er was zeker sprake van een lichte verstoring van "the Force".

Een rimpeling.

Een moment dat de adem in het universum werd ingehouden...

In de souvenirswinkels bleken geen ansichtkaarten verkrijgbaar. ...

We doorliepen het hele stadje, we doorkruisten alle straten en gingen overal naar binnen waar mogelijkerwijs ansichten te vinden zouden zijn.

Nergens.

Aan de omgeving kon het niet liggen. Sinds een kleine week rijden we met onze camper door Kroatië. Een prachtig land met ongekende vergezichten en aandoenlijk stenen stadjes met huizen met rode daken. Of een burcht die boven de stad uittorent of tegen een rotswand lijkt aangekwakt. En overal die diepblauwe zee...

Zelfs voor een middelmatige fotograaf stapelden de onderwerpen voor prentbriefkaarten zich opeen.

Ook aan de toeristen kon het niet liggen. Het hoogseizoen is al voorbij, maar in drommen kwamen ze overal vandaan: Duitsland, Oostenrijk, Italië, Vlaanderen, Nederland. Alleen de busladingen Chinezen, die hadden de weg naar deze parel aan de Adriatische zee nog niet gevonden....

De gemiddelde toerist was in dit naseizoen wel van een leeftijd dat normaliter de grijze haren al lang hadden toegeslagen. Maar de meeste bruingebrande, verrimpelde gezichten droegen geblondeerde, zwartgeverfde of roodgekleurde haren. Dit kon echter niet verbergen dat zich hier een generatie door de smalle straatjes perste, die gewend was om ansichtkaarten naar huis te sturen.

Maar die waren dus nergens te vinden.

Zou Kroatië dan het eerste land zijn waar de ansicht naar het museum was verbannen?

Ik had al gehoord van het museum van "broken dreams" ergens in Zagreb....een museum vol herinneringen aan stukgelopen relaties....Zou de ansicht daar een plekje hebben gevonden of was dat weer teveel eer?

We trokken verslagen weg van de drukbevolkte kust, het binnenland in. Zo kwamen we, zonder enige illusie, aan bij de Plitvice meren.

En ja, ook daar was het druk.

Heel erg druk....

Maar dat mocht het wonder niet verhullen:

ze verkochten hier ansichtkaarten!

Lieve vrienden en familie: ze komen eraan!

Marktplaats

Zoals ik wel gewend ben, was alles tot in de puntjes voorbereid. Ik hoefde alleen nog maar uit te voeren. Ondanks mijn 55-jaar, word ik door Anita stiekem nog steeds beschouwd als een zwakzinnige.

Met reden, ik ben in staat om de meest simpele opdrachten in een verbijsterende chaos te laten eindigen.

Het begint met het fenomeen "zoeken". Ik struikel bijna over het object dat door mij wordt gezocht, maar ik vind het niet. Ik keer de hele kamer binnenstebuiten, alle lades gaan open en weer dicht, kasten worden doorzocht. Het blijkt gewoon op tafel te liggen.

Waar het overigens altijd ligt.

Dus u hoort mij niet klagen.

Om even na tien uur gaat de voordeurbel.

Buiten komt de regen met bakken omlaag.

Op de stoep staat een enorme BMW. Voor de deur een oudere, tiptop dame. In haar handen een grote, roodleren buidel. Het blijkt een bovenmaatse portemonnee te zijn.

Op mijn uitnodiging om even naar binnen te komen; de vrouw wordt drijfnat in de regen, wordt afwijzend gereageerd. Ze wil de puzzels en direct weer door.

De puzzels staan klaar op de haltafel. Drie stuks en ieder met een elastiekje om de doos heen. Voor de zekerheid ligt er nog een briefje op:

"Puzzels. Worden om 10.30 uur opgehaald."

Ik reik de vrouw de puzzels aan en zij opent haar buidel. Ik zie een enorme buidel aan papiergeld, voornamelijk briefjes van vijftig. Een enkele van twintig, maar geen tientjes.

De puzzels moeten € 9,- opbrengen.

Of ik kan wisselen.

Nou, nee. Mijn portemonnee is leeg: die wordt al jaar en dag leeggehaald zodra er wisselgeld in zit. Het maakt mij niets uit. Maar nu is er dus een probleem.

Ondertussen blijft de regen omlaag komen en de vrouw veegt wat druppels van haar neus. Haar geblondeerde haren glinsteren. Ze gaat nog eens langzaam door de stapel heen. Ze weet een briefje van vijf tevoorschijn te toveren. Vervolgens gaat een ander deel van de buidel open en hier blijkt het muntgeld te zijn weggestopt. Ik zie een twee euro munt en stel voor om die dan maar bij de vijf euro te voegen, dan is het wel mooi geweest.

Dat vindt ze een slecht idee. Ze vraagt mij om mijn hand op te houden en schudt de hele inhoud aan muntjes in de palm van mijn hand.

"Zo, dat zal wel ongeveer die € 9 zijn", meldt ze tevreden. Zonder nog iets te zeggen, draait ze zich om en verdwijnt in haar auto.

Ik schrijf op het briefje: "Puzzels zijn opgehaald" en leg de stapel munten er boven op.

Ik geloof toch dat ik eerder een dominee dan een koopman ben....

Fleur

Ze heeft iets truttigs. Ze is net een beetje te dik, boven op haar kop heeft ze korte krullen. Ze kan je langdurig aan zitten kijken en als je een blik teruggeeft, begint ze over haar hele lijf te trillen. Het liefste springt ze dan onmiddellijk boven op je schoot. Dan moet je erg oppassen: ze wil je héél graag likjes geven. Overal, maar het liefst duwt ze haar tong in je mond.

Ze heet Fleur.

Ze schijnt een Cocker Spaniel te zijn, maar wel één met een bijzondere geschiedenis. Ooit is ze geboren in Hongarije en op een dag, hoe weet niemand, is ze in Frankrijk terecht gekomen. Daar is ze opgepikt door een Rotterdamse met een groot hart en weinig geld. Ze bracht vervolgens enkele jaren door in een piepklein flatje met een enorme witte labrador, een kat, twee springerige kinderen en deze dame dus met haar vriend. Enfin, de relatie liep stuk: de minuscule flat moest worden ingeruild voor een nog kleiner flatje en daar was geen plek meer voor Fleur.

Fleur kwam naar Gouda.

Daar liep Max al even rond. Een robuuste soortgenoot. Tenminste, in alles lijkt hij op een Cocker Spaniel, maar dan wel enkele maten te groot. Een reus. Voor Cockerbegrippen dan. Fleur heeft een betere maatvoering, behalve dan dat ze te dik is. Max is een ADHD'er, bovendien heeft hij geen enkel geweten: hij rotzooit dus maar wat aan. Is zich nooit van welk kwaad dan ook bewust. Zijn opgeruimde en kameraadschappelijke karakter redt hem. Fleur kruipt al bij de gedachte aan een mogelijke overtreding van regels die misschien wel zouden kunnen bestaan, trillend in een hoekje.

Maar neem Fleur mee de natuur in en deze dame laat haar ware gezicht zien: ze pletst hollend door regenplassen, rolt vol overgave in de modder en ... ze eet poep.

Het liefst eet ze kattenpoep. Als ze de kans krijgt pakt ze ook een oude hondendrol. De drol moet wel wat zijn uitgedroogd: nattige en smeuïge exemplaren laat ze liggen.

U begrijpt nu mijn afkeer van haar tongetje.

Brrrr.

Anders dan Max, blijft Fleur tijdens de wandeling altijd bij je in de buurt.

Op één keer na: in de verte zag ze een grote, witte labrador lopen. In een lange spurt holde ze naar het beest. Daar bleef ze wat onzeker talmen terwijl de labrador verder achter zijn baas aansukkelde.

Hierna liet ze zich niet meer door labradors afleiden.

Nooit.

De klere krijgen.

Nog in 1849 kregen tienduizenden Nederlanders de "klere", of beter kolere of cholera. Ruim 23.000 van hen stierven. Volgens een overzicht van de provincie Zuid Holland:

Gouda: 214 slachtoffers;
Den Haag: 466;
Delft: 477;
Leiden: 755;
Katwijk: 235;
Moordrecht: 52....

en zo gaat het maar door...

Artsen probeerden het raadsel van deze ziekte te doorgronden. In medische rapporten is de wanhoop bijna leesbaar: men stelt keer op keer vast dat de ziekte voorkomt in arme, dichtbevolkte stedelijke gebieden waar de grachten dienen als open riool en het vuilnis gewoon op straat belandt, maar ook in plattelandsgebieden waar de lucht zuiver is en de leefomstandigheden gunstig, het treft rijken en armen, alhoewel armen wel (veel) vaker de pineut zijn. Ook wordt het weer uitgebreid beoordeeld, maar de ziekte raast rond in de vrieskou, de zomerse hitte, tijdens stormachtige dagen en bij regen. Er was geen pijl op te trekken.

Het begint vaak met misselijkheid en braken. Vervolgens komt die waterige diarree. De patiënt droogt snel uit en sterft vaak binnen 24 uur. Meer dan de helft van de mensen die werd getroffen, stierf.

Omdat de heren medici geen idee hadden van de onderliggende oorzaak, waren de behandelmethoden dan ook talrijk en zelden succesvol. Afhankelijk van welke oorzaak door de arts werd bevroed, kreeg de patiënt drankjes, pillen, kruiden of een gebed opgediend. Niet zelden kreeg de patiënt niet eens een arts te zien: er waren domweg teveel zieken.

In een circulaire van juli 1849 door de gouverneur van de provincie Zuid Holland, doet deze, van Bylandt, een oproep aan "burgemeesters der gemeenten ten platten Lande" om vooral het uitbreken van de ziekte niet geheim te houden. Hij verzoekt hen dan ook om driemaal per maand een opgave te doen van alle bekende en nieuwe ziektegevallen en de aantallen overledenen.

Omdat niemand nog precies weet wat de dodelijke ziekte veroorzaakt, is de paniek onder de bevolking groot. Zodra de cholera opnieuw een slachtoffer heeft opgeëist, wil men de dode zo snel mogelijk begraven.

Dit levert opnieuw een circulaire op, een curieuze ditmaal: de gouverneur roept op om de gevonden doden te verzamelen in een lokaal, vlakbij de begraafplaats en hen hier minstens 4 dagen te houden. Door een geneeskundige moeten de lijken minstens 1 keer per dag worden bezocht. Het schijnt namelijk nog wel eens te zijn voorgekomen dat een choleraslachtoffer helemaal niet dood was toen deze werd begraven.

Gezien de enorme hoeveelheid slachtoffers en deze gouverneur de moeite heeft genomen om al zijn burgervaders via een circulaire over deze schrijnende kwestie te benaderen, houd ik mijn hart toch een beetje vast als ik denk aan al die begraven mensen...

Uiteindelijk bleek de ziekte het gevolg van onbetrouwbaar drinkwater. Men dronk het water veelal rechtstreeks uit de gracht of de sloot, waar ook de poepton en urinoir in werden geleegd. Met de aanleg van het drinkwatersysteem, strikt gescheiden van riolering en andere waterlopen, verdween de ziekte uit ons land.

Eerst uit de wijken waar de welgestelden woonden.... dat dan weer wel....

circulaire 61 Provinciaal Blad van Zuid Holland (17 juli 1849)

Een paria.

We weten vrij veel over Haye de Jong. Hij is geboren op 19 december 1844 in Jubbega Derde Sluis, één of ander gat in Friesland. De streek was bekend om de veenafgravingen en om de onvoorstelbare armoede die hier werd geleden. In de tijd dat Haye werd geboren, woonden de mensen hier nog veelal in plaggenhutten. Pas vanaf 1900 begon het rijk zich het lot van deze armen aan te trekken en begon men met het bouwen van eenvoudige arbeidershuisjes. Er was nog een reden dat de streek bekend, of eigenlijk berucht was: de bewoners waren eigenzinnig en gingen hun eigen gang.

Ik vermoed zomaar dat er wel een relatie valt te ontdekken tussen de armoede en het aan hun lot overgelaten zijn en de eigenzinnigheid van de bewoners van deze streek.

Hoe dan ook. We spraken over Haye.De armoede in combinatie met de eigenzinnigheid van de streek, zullen ongetwijfeld een belangrijke rol hebben gespeeld in zijn geschiedenis.

Haye staat in de boeken als instrumentmaker, als barbier, wever, polderwerker, maar vooral als klaploper. In 1859 komt zijn naam voor het eerst voor in de aantekeningen van de rechtbank in Leeuwarden: diefstal. Hij is dan 15 jaar oud. Later wordt hij weer veroordeeld omdat hij op straat liep te bedelen. Verdere veroordelingen gaan over "valsheid in geschriften"en steeds opnieuw diefstal.

Omdat Haye veelvuldig de gevangenis in verdwijnt, komt zijn naam terecht in een zogenaamd "geheim register". Een uiterst modern hulpmiddel voor de officieren van justitie in die tijd. In dit register werden de namen opgenomen van alle criminelen waarvan de verwachting was dat het nooit meer goed met hen zou komen: die bleef je tegenkomen terwijl ze weer eens bezig waren met stelen, bedelen, iemand bedonderen...Het meest opvallende kenmerk van dit register: van een ieder die de twijfelachtige eer had voor de eeuwigheid hierin te worden bewaard, werd ook een foto opgenomen.

We hebben het over 1882. Foto's waren nog een kwestie van een gevoelige plaat die, voor iedere foto die je wilde nemen, opnieuw in de camera moest worden ingebracht. En vervolgens moest je enige seconden doodstil blijven staan want anders was de foto bewogen. Haye werkte goed mee: hij staat er scherp op.

Uit de beschrijving weten we dat Haye niet erg lang was: 1 meter 74. Hij was blond en had blauwe ogen. Als ik naar de foto kijk zie ik een man die het allemaal wel gelooft. Hij lijkt me wat spottend in de lens te kijken. Die is niet heel erg onder de indruk van wat hem allemaal overkomt.

In een later register vinden we opnieuw zijn foto. Dan zien we een heel andere man: oud en uitgeblust. Volgens het register is hij hier 46 jaar. Een man getekend door een leven in armoede en een leven als paria.

Haye wordt in 1890 weer eens uit de gevangenis ontslagen. Hij trouwt in 1891 met Sjoukje Boender. Sjoukje en Haye hebben dan al twee dochters.

Hierna wordt het vaag. Haye verdwijnt uit beeld. Zijn jongste dochter, Jeltje, komt in Amsterdam terecht. Hier ontmoet ze een Brabander en trouwt met hem.

Jeltje is de moeder van mijn opa: Lambertus Zwart.

Van Haye is zelfs de overlijdensdatum niet bekend.

Eau de Vache

Alhoewel er aardig wat klanten in de zaak rondliepen, wist men de sfeer ingetogen te houden. Er werd niet geschreeuwd of hard gelopen. De medewerkers stonden glimlachend achter de verschillende toonbanken en het was onmogelijk om hun blikken te ontwijken. Het duurde dan ook niet lang of ik werd binnen gehengeld. De dame vroeg me vriendelijk waarmee ze mij van dienst kon zijn.

Wat schuchter bekende ik op zoek te zijn naar melk.

De dame draaide zich direct naar de hoek waar melk werd verkocht. Ze vroeg me of ik ook al wist welke melk ik wenste. Hierbij gleed haar hand langs de verschillende pakken van de verschillende fabrieken.

Ik moest toegeven weinig verschil te bespeuren. De meeste pakken waren blauw en hadden afbeeldingen van koeien of van weidse luchten boven het land.

Natuurlijk, er was de volle, halfvolle en ook de magere melk. De volle melk bleek in zeer donkerblauw en vervolgens werd het blauw steeds bleker naarmate de melk met meer water was aangelengd. De prijzen waren overigens ongeveer steeds hetzelfde.

Dat was wel weer wonderlijk.

Ik wees naar een pak halfvolle melk.

De dame complimenteerde mij met mijn uitstekende keuze. Ze bood me een miniscuul glaasje aan om vast even te proeven. Dat sloeg ik af. De dame ging mij voor naar de kassa.

Of het een cadeau was?

Ik zag hoe een pak van een klant voor mij kunstig werd ingewikkeld in een soort glimmend folie. Dat leek mij wat overdreven.

Terwijl ik mijn betaalpas in het pinapparaatje duwde, stopte de dame mijn pak melk in een papieren tasje. Ze vertelde glimlachend dat er nog een proefflesje karnemelk en ook nog een kortingsbon voor de yogurt in had gedaan.

Nu vergat ik bijna mijn stempelpasje. Om ongenoegen thuis te voorkomen, overhandigde ik deze alsnog. Dat bleek gelukkig geen probleem: mijn pak melk bleek goed voor twee stempeltjes. Ik zag dat ik nog enkele stempels nodig had om een gratis pak melk te kunnen afhalen.

Nu we toch bezig waren: er was een nieuwe zegelactie waardoor we in mei een pak biest bij elkaar konden sparen.

Eenmaal buiten zocht ik mijn weg naar de supermarkt voor een nieuw flesje aftershave.

Dit is geen glas met water

Ik herinner mij van mijn eerste les filosofie eerlijk gezegd alleen nog maar de manier waarop de leraar het vak introduceerde. Van alle wijsheden die hier ongetwijfeld op volgden, is mij niets meer bijgebleven.

De leraar, Frank Timmer, kwam de les binnen met een glas water die hij voor zich op zijn bureau zette. Hij keek de klas in en merkte op:

"Nu denken jullie, daar staat een glas met water."

Daar viel niet veel op af te dingen. We zwegen dus en wachtten op het vervolg.

"De enige reden dat we naar elkaar opmerken dat hier een glas met water staat, is omdat we dit met elkaar hebben afgesproken: "dit is een glas met water....""

Hierna stopt voor mij de herinnering.

Ik was toen een jaar of achttien. Het zei me nog niet zoveel. Het was, zover ik bij mezelf kan nagaan, wel de allereerste keer dat ik ermee werd geconfronteerd dat de werkelijkheid waar ik dagelijks in leef niet meer dan een construct is.

De wereld zit tussen mijn oren.

Daar wist Margriet Sitskoorn, hoogleraar klinische neuropsychologie, afgelopen week over mee te praten. Op een jaarvergadering van een club met belangrijke (voornamelijk) heren, althans dat vinden ze zelf, sprak zij de troepen toe. Een blonde dame in een strakrode jurk, die de zaal ook nog eens voortdurend op milde wijze op het verkeerde been zette, dat bleek wel een sleutel tot succes.

Ik was snel weer vertrokken. Dat soort werelden doen het maar slecht tussen mijn oren.

En ondertussen was het de hele week een stille week. Overal klonk het verhaal van die ene man die ooit voor zijn overtuiging bleef staan en dat met zijn dood moest bekopen. Helemaal geen nieuw verhaal en ook al niet uniek. Het is zo'n beetje het verhaal van iedere dag: steeds opnieuw moedige mensen die opstaan en hardop durven te zeggen dat het anders moet. Maar die daarvoor dan ook een prijs moeten betalen, niet zelden met hun dood.

Maar dan opnieuw weer moedige mensen die opstaan en hardop zeggen dat het anders moet.

Opnieuw en opnieuw.

Daar gaat Goede Vrijdag over: het zal nooit stoppen, steeds komen ze weer terug. De moedigen.

Mensen die het hebben begrepen: de enige reden dat wij het weigeren van vluchtelingen normaal vinden, is omdat we dat zo hebben afgesproken.

De enige reden dat wij een ander met gelijke munt terug betalen, is, omdat we dat zo hebben afgesproken.

Omdat het zo tussen onze oren zit.

Een les die Margriet Sitskoorn ons leerde: we lopen allemaal over geitenpaadjes.

Nou ja, bijna iedereen.

Maar zeker de heren in de zaal die door haar werden toegesproken: de succesvolle bestuurders.

Ook ik.

We zijn niet voor niks succesvol gebleken: we wisten de geitenpaadjes van onze maatschappelijke constructen het makkelijkst te bewandelen.

Voor ons bleek dat glas water op tafel dan ook alleen maar een glas met water.

Tot de dood ons scheidt...

In het verpleeghuis waar ik toen werkte, was hij pastoor. Een roomse priester die al decennialang de herder was voor de dolende zielen die aan hem waren toevertrouwd. Hij was ergens rond de zeventig, maar zijn werk was zijn leven en dus was pensioen onbespreekbaar voor hem. Hij vertrouwde me een keer in een intiem gesprek over leven en dood toe dat hij geen voorstander was van euthanasie. Wel ging hij soms in gesprek met een stervende die zich angstvallig vastklampte aan het leven. Dat leven was inmiddels pijnlijk en zonder enig uitzicht, maar nog altijd beter dan dat onbekende gebied dat we de dood noemen. Hij streelde dan de vechter en sprak zachtjes de angsten weg.

Soms gingen ze samen bidden.

Dan kwam meestal snel het moment dat iemand zich ontspande en zachtjes weggleed in het onbekende duister.

Zo had hij er al velen naar gene zijde zien vertrekken.

Ik moest aan hem denken toen ik vanmiddag een bijeenkomst bijwoonde van een palliatief netwerk, waar ook mijn organisatie deel van uitmaakt.

Palliatieve zorg is de zorg die wordt verleend aan stervenden. Ze is gericht op het verzachten of verlichten van het laatste deel van de weg die moet worden afgelegd door een, veelal, ernstig zieke. Het is niet langer gericht op genezing, maar op comfort en voorkomen van pijnlijk lijden.

Zonder enige twijfel bijzonder zinvol en mooi werk.

In een gesprek met verschillende werkers in de palliatieve zorg, veelal (wijk) verpleegkundigen, kwam al snel het gesprek op de huisarts.

Deze ontbrak bij de bijeenkomst. Zoals hij of zij, zo werd gemeld, veelal ontbreekt bij de verschillende besprekingen.

Ik vroeg hardop hoe belangrijk de huisarts eigenlijk is bij palliatieve zorg.

Nou, dat was wel een beetje een domme vraag: heel belangrijk natuurlijk. Zonder de huisarts zou het hele proces stil komen te liggen.

Ik bleef verbaasd.

Ik begrijp heel goed dat de huisarts een belangrijke speler is als het gaat om pijnbestrijding....maar sterven is toch meer dan alleen maar pijnbestrijding? Het lijkt nu wel of sterven expliciet een medisch probleem is.

Mensen gaan toch wel dood, met of zonder een huisarts.

Als het nu gaat om verzachten of verlichten, dan is er toch veel meer aan de hand? Ik ben zelf niet Rooms-Katholiek opgevoed, maar de traditie van een biecht, zo aan het einde van je leven...dat lijkt mij in veel situaties belangrijker dan een pilletje tegen de pijn.

Niet dat zo'n pilletje onbelangrijk is, maar het zou niet het centrale thema moeten zijn.

Of, zoals een deelnemer aan het gesprek vertelde, hij begeleidde psychiatrische patiënten in hun laatste fase, zijn zoektocht naar naasten die zich nog iets aan de eenzame stervende gelegen laten liggen. Die ene broer waar al 40 jaar geen contact meer mee is geweest...

Ik ga volgende week maar eens het gesprek aan met de pastoraal werker in onze organisatie.

Ubuntu

Ik ben in mijn dagelijkse werk bestuurder van een ouderenzorginstelling.

Ondanks de continue stroom van negatieve berichten en de hoogoplopende meningen van velen die in de dagelijkse praktijk zelden of nooit een stap in een verpleeginrichting zetten, ben ik trots op mijn vak. Die trots komt voort uit de niet aflatende inzet van medewerkers, vrijwilligers en mantelzorgers.Die trots komt voort uit alle mooie initiatieven die worden genomen om de kwetsbare en afhankelijke bewoners een mooi leven te bieden. Een leven dat zoveel als mogelijk aansluit op de persoon die zij altijd zijn geweest.

Dat valt overigens niet mee.

De dagelijkse praktijk leert ook dat voor velen onder hen geldt dat het hele netwerk van vrienden, kennissen, familie, leden van de kerk en ga zo maar door, wegvalt als iemand wordt opgenomen in een verpleeghuis. Alsof een dergelijke opname betekent dat men geen deel meer hoeft uit te maken van dit netwerk.

En niets is minder waar.

Je bent namelijk voor een belangrijk deel wie je bent, dankzij dit netwerk.

Het helpt dus niet als je hierin alleen komt te staan. Zeker niet als je dementeert. Zie dan maar eens jezelf te blijven vinden.

Gelukkig zijn er velen die dit beseffen en trouw blijven aan de bewoner in het verpleeghuis.

Maar er zijn er ook veel bewoners die de dagen in eenzaamheid slijten.

Dat lossen we niet op met 1,7 miljard.

Maar dit terzijde.

Gister woonde ik een kerkdienst bij voor de bewoners van één van onze lokaties. Voor deze lokatie staat namelijk een prachtig, wit kerkje. Het kerkbestuur stelt hun kerkzaal graag voor dit doel beschikbaar. Om niet.

Deze kerkdiensten werden vorig jaar voor het eerst georganiseerd.

Eén van onze medewerkers realiseerde zich namelijk dat veel bewoners deze vaak diep ingesleten gewoonte, namelijk het naar de kerk-gaan, was weggevallen door hun opname in onze instelling. Natuurlijk, we hebben kerktelefoon en wekelijks is er een viering in de grote zaal. Maar dit is toch iets anders dan het ter kerke gaan...

Kenmerkend hiervan is dat je namelijk je jas aan moet doen, je dagelijkse omgeving moet verlaten en dat je op pad gaat naar de kerk.

Kenmerkend is dat je in de kerk samenkomt met een groep mensen die je in je dagelijkse leven meestal niet elke dag tegenkomt. Mensen met wie je desondanks toch iets hebt.

Omdat je deel uitmaakt van dezelfde groep die op zondag in de kerk samenkomt.

Het is, naar mijn overtuiging, één van de meest miskende, maar toch belangrijke rituelen: je jas aantrekken en je dagelijkse omgeving verlaten om naar de kerk te gaan....

Hoe dan ook.

Dit alles heeft één van onze medewerkers zich gerealiseerd en zij heeft de telefoon gepakt. Ze is het kerkbestuur gaan benaderen, de geestelijk verzorger van onze instelling, een pastoraal werker vanuit de kerken en zo begon het....

En nu gaan onze bewoners, tenminste zij die dit willen, met medewerkers, mantelzorgers en vrijwilligers zo'n drie keer per jaar naar de kerk.

Gister deed ik dus mijn jas aan en liep onze instelling uit. Ik ging naar de kerk. Een medewerker liep voor mij uit met een bewoner aan de arm en ze duwde een dame in een rolstoel. Ik nam het duwen van de rolstoel van haar over.

Uiteraard vroeg ik eerst aan de dame in de rolstoel of zij het goed vond dat ik haar ging duwen. Dat vond ze. Ze had alleen geen idee waar we heen moesten. Dat kwam dan weer goed uit: ik had wel een idee.

Ze zat te mopperen. Er stond dan ook een ijskoude wind en die ging door merg en been. Ze had het koud, ondanks haar dikke jas en het kleed over haar schoot.

Na afloop van de dienst liep ik met dezelfde dame weer terug naar de instelling.

Het was nog steeds koud.

Maar nu zat ze stil voor zich uit te neuriën...

Amsterdam volgens Plantenga.

Het is een wonderlijk gezicht: vertrouwd en toch ook klopt het niet. We zien de nachtwacht, maar in een onbekende omgeving. De figuren voor het wereldberoemde doek suggereren al dat we in een andere tijd terecht zijn gekomen.

Dat klopt.

Het zal ergens rond 1870 zijn. Het Rijksmuseum moet nog worden gebouwd. Dat wil zeggen: dit is een plaatje van het Rijksmuseum, maar niet het museumgebouw dat wij onder die naam kennen. We zien een zaal in het Trippenhuis, een voormalige burgemeesterswoning in Amsterdam en dat werd in 1816 in het nog jonge koninkrijk het Rijksmuseum. In 1876 verhuisde het doek, voor de zoveelste keer, maar nu naar het gloednieuwe museum dat door Cuyper was ontworpen. De meeste Nederlanders vonden het gebouw maar niks: te weinig Nederlands...

Het kan verkeren.

Maar terug naar 1876.

Amsterdam telde ongeveer 280.000 inwoners. Het was een overzichtelijke groep: ongeveer 65.000 mensen waren katholiek, 30.000 joods en de rest was protestants. Bijzondere vermelding krijgen de Duitsers, daarvan woonden er ongeveer 20.000 in de stad.

Aldus de heer Plantenga, schrijver van één van de oudste reisgidsen in ons land. Een boekje uit 1876.

Reizen deed men in die tijd vooral via het spoor. Anders waren er "kunstwegen" die de steden verbonden en hierover kon men met de dilligence reizen. Over rivieren en kanalen voeren stoomboten en bargen.

Bargen zijn trekschuiten.

Via het spoor was het ongeveer 2 uur reizen naar Rotterdam en naar Arnhem 2 1/2 uur. Voor degenen die niet via het spoor gingen, waren de reistijden aanmerkelijk langer: resp.  15 en 16 uur...

Op de dam staat het nationaal monument: een dame (in de volksmond "Naatje" genoemd) op een hoge sokkel waarop ook nog een zinnebeeld van de eendracht is uitgehouwen. De teksten brallen: "de eer van Nederland gehandhaafd door vorst en volk" en "te wapen....God bescherme Nederland en Oranje".

We zijn nog steeds in 1876.

U moet even nadenken.

Dat moest ik ook: waar sláát dit op?

De Belgische opstand en verzelfstandiging....november 1831. Niet helemaal is duidelijk hoe de eer van Nederland door vorst en volk werd gehandhaafd. Als ik mij goed herinner was de opstand een vreemde samengang van toevallige gebeurtenissen, dolle paniek en een weinig verheffende 10-daagse militaire actie die uiteindelijk nergens op uitliep. Voor vorst en vaderland dan.

De heer Plantenga noemt het monument van weinig waarde en dat was ook precies hoe zijn tijdgenoten hierover oordeelden: foeilelijk. Bovendien, de waterspuwers die de waterbak moesten vullen, werkten niet. Tot overmaat van ramp brak in 1905 een arm van Naatje af....waarop de Amsterdammers haar "Naatje Eenarm" gingen noemen. Ze heeft het uiteindelijk nog tot 1913 uitgehouden.

Met één arm.

Rome rules

Eén van de aardige aspecten van Rome is dat er Italianen wonen. Italianen verschillen van ons, Nederlanders en wij kijken dan ook onze ogen uit. Het is voor ons onbegrijpelijk dat een samenleving kan functioneren zoals deze in Rome functioneert, maar het werkt. Al eeuwen.

De afspraak was dat de taxichauffeur ons om 12.30 uur zou oppikken van het vliegveld. Op het afgesproken punt bleek het vol te staan met taxichauffeurs. Ze hielden de reizigers aan en boden hun diensten aan. Dat is natuurlijk heel aardig, maar als ik een rij van 7 chauffeurs moet passeren die je alle 7 opnieuw aanhouden, dan krijg ik iets zuchtends over mij.

Onze chauffeur ontbrak. Wij waren, natuurlijk, stipt op tijd en begonnen ons vanaf dat moment wat op te winden: waar blijft hij nou? Uiteindelijk kwam hij 12.45 uur binnen. Hij was volkomen ontspannen. We begrepen het: de afgesproken tijd is een richttijd. Dat zijn wij niet gewend.

De rit naar ons hotel confronteerde ons met de Italiaanse rijstijl. In onze ogen is deze samen te vatten als absolute chaos, tegelijkertijd merken we dat het wel gewoon werkt. Iedereen krioelt en kruipt over, langs en voor elkaar heen en, op een enkele claxon na, men reageert uiterst soepel op de bewegingen van de ander. Als er bij een kruispunt een verbreding naar 2 banen ontstaat, moet je er niet vreemd van opkijken als er spontaan drie of zelfs vier banen van worden gemaakt: zolang het past, past het en doet niemand hier moeilijk over. De taxi reed om voor ons onbegrijpelijke redenen bij voorkeur op twee banen tegelijk. Dat bleek geen afwijking van deze taxi te zijn: vrijwel iedereen doet dit. Een bord voor eenrichtingsverkeer blijkt vooral als suggestie bedoeld te zijn, maar als het moet en als het kan, dan duikt men de straat tegen de rijrichting in. Mocht er onverhoopt toch een tegemoetkomende auto aankomen, dan rijdt men gewoon weer een stukje achteruit. Het duurde even, maar we begrepen het uiteindelijk: regels zijn er als mogelijke ondersteuning, maar geen dwingend gegeven. Dit vinden wij, Nederlanders, uiterst onaangenaam. Nog vervelender is de constatering dat deze manier van rijden niet tot grote problemen leidt, althans, niet groter dan bij ons, waar we soms erg pietepeuterig bezig zijn om elkaar duidelijk te maken hoe de regel in elkaar zit.

Heel bijzonder is het oversteken via een zebrapad. Het verkeer raast in hoog tempo door de straten, soms verschillende rijen dik. Niemand lijkt enige aandacht te hebben voor de voetganger die op de stoep staat en aarzelt of hij wel durft over te steken. Totdat diezelfde voetganger een voet op de zebra zet: de auto die het dichtst bij de stoep rijdt, staat onmiddellijk boven op de rem en, naarmate je de straat via de zebra verder oversteekt, herhaalt zich dit patroon. Toegegeven, men remt pas op het laatste moment en er wordt alweer gas gegeven als je de auto maar net bent gepasseerd, maar ook hier: het werkt. Mocht je echter bij een zebra met een voetgangerslicht oversteken en je negeert hierbij het rode licht: doe dan maar een schietgebedje, de automobilisten rijden ongenadig hard en zonder te remmen door.

Ook wat betreft de looprichting is er geen pijl op te trekken. Wij houden natuurlijk, regel, braaf rechts aan als we bijvoorbeeld in de metro een trap bestijgen. Daar zijn onze Italiaanse broeders en zusters niet van onder de indruk: links en rechts en overal waar maar een gaatje is, duiken ze doorheen. Dit leverde voor mij wel een puzzel op: één keer liep ik rechts de trap op en een indrukwekkende Romein kwam aan dezelfde kant naar beneden. Hij stopte demonstratief voor mijn neus en maakte met een vingergebaar duidelijk dat ik aan de verkeerde kant liep. Ik kreeg de indruk dat hij zijn voorrang vooral afleidde aan het gegeven dat hij inwoner van de eeuwige stad was en ik maar een domme buitenlander. Het moet gezegd, dit was een uitzondering op de regel die ook hier luidt: het gaat zoals het gaat en zolang het goed gaat is er geen vuiltje aan de lucht.

Parkeren, ook een boeiend aspect van het Romeinse leven. Uiteraard, er zijn parkeerplaatsen, maar veel te weinig. Daar zit niemand mee: ieder gaatje wordt benut en als de gaatjes gevuld zijn, dan zet je je auto gewoon dwars op de weg voor een andere geparkeerde auto. Naast auto's, is de stad gevuld met scooters en deze hebben overal hun eigen parkeerplekken en als die er niet zijn, wordt de stoep volgezet.

Tenslotte nog deze. We verbleven in een klein hotel met, overigens, bijzonder vriendelijke medewerkers. In de kleine hal stond een indrukwekkende balie en achter deze balie bevonden zich steeds minimaal vier medewerkers. Eentje zat achter een computer en keek met een bijzonder verveeld gezicht naar het scherm; eentje stond tegen een muur geleund en twee tegen de balie aan, waarbij er één de gasten aansprak. Ook als er meerdere gasten voor de balie stonden te wachten, bleef steeds die ene de enige die de gasten hielp. De andere drie keken toe. Soms, héél soms, mocht degene die naast de helpende baliemedewerker stond een kleine handeling verrichten, maar dat ging altijd via die ene. De anderen heb ik op geen enkel moment op enig initiatief of werk kunnen betrappen. Ik kon me hun verveelde gezichten dan ook wel voorstellen. Links van de balie was een klein kantoortje, waar steeds een dame achter een bureau zat en zij hield voortdurend de werkzaamheden aan de balie in het oog. Ook zij sprong niet in als het op enig moment wat drukker werd achter de balie. Hier heb ik geen regel kunnen ontdekken, maar mijn organisatiedrift werd wel ernstig geprikkeld.

Natuurlijk ontkom ik er niet aan om de wereld te bekijken met de bril die ik gewend ben: de Nederlandse. Het aardige is wel dat ik steeds meer ontdek dat ik een dergelijke bril hanteer en de confrontatie zit hem er in dat er dus meerdere brillen mogelijk zijn: een Romein zal niet veel van onze overgereguleerde samenleving begrijpen. Wij, Nederlanders, zijn er van overtuigd dat we al deze regels nodig hebben omdat we zo'n dicht bevolkt landje zijn, maar als ik nu eens zeg dat Rome bijna 3 miljoen inwoners heeft....

En het werkt....

al eeuwen.